31 października 1517 roku skromny, niemiecki ksiądz na drzwiach kościoła w Wittenberdze wywiesił dokument, który zmienił bieg historii. Minęło już ponad pięć wieków, odkąd Marcin Luter przeciwstawił się doktrynie i praktyce swojego kościoła, domagając się jego reformy. W jednej ze szczególnie pamiętnych scen stanął przed cesarzem i odważnie oświadczył, ryzykując własnym życiem: „Oto stoję. Nie mogę postąpić inaczej. Niech mi Bóg pomoże”.
Luter nie był jednak sam. Reformacja nie dotyczyła jednej lub kilku wielkich postaci – Lutra, Kalwina, Zwingliego – ale ogromnego ruchu chrześcijańskiego, charakteryzującego się silnym przekonaniem, odwagą i radością, który jednak kosztował życie wielu mężczyzn i kobiet. Ruch ten zasiał ziarno, które nadal w XXI wieku przynosi owoce.
Marcin Luter był nie tylko otoczony reformatorami w Niemczech, ale również mniej znanymi bohaterami wiary z całej Europy np. Heinrich Bullinger, Hugh Latimer, Lady Jane Grey, Theodore Beza, Peter Martyr Vermigli i inni.
Aby docenić reformację przygotowaliśmy 31-dniową podróż po krótkich biografiach wielu jej bohaterów, zachęcając Państwa do zapoznania się z ich życiorysami.
Atrament Robert Estienne 1503–1559
Na stronie tytułowej wydanego w 1559 r. dzieła Jana Kalwina Institutes of the Christian Religion widnieje znak drukarni w Genewie: drzewo oliwne pozbawione kilku gałęzi. Odłamane gałęzie są widoczne w połowie pnia i są otoczone mottem Noli altum sapere, „Nie bądź wyniosły”. Drzewo posiada również opatrunki w miejscach, w których wszczepiono inne gałęzie.
Wcześniejsza wersja tego motywu, widoczna w Thesaurus Latinæ linguæ z 1531 r., dodaje frazę sed time, „ale się strzeż”. Mężczyzna na drzeworycie może być apostołem Pawłem, autorem słów w Liście do Rzymian 11:19-20. Z drugiej strony, kamienie wokół stóp mężczyzny sugerują, że postacią może być również Szczepan, którego przekonujące kazania i męczeńska śmierć zostały przedstawione w Dziejach Apostolskich 7.
Połączenie tych dwóch biblijnych aluzji jest tutaj znaczące, ponieważ dzieło należy do typografa, drukarza i uczonego Roberta Estienne’a, czyli „Robertusa Stephanusa”. Życie i kariera Estienne’a nosiły wiele znamion reformacji.
Królewski drukarz
Estienne był nie tylko znaczącym drukarzem na kontynencie od początku do połowy XVI wieku, ale także badaczem Biblii i literatury klasycznej. Podczas pracy w Paryżu za panowania króla Franciszka I, jego umiejętności były tak znane, że Estienne został nazwany „Królewskim Drukarzem”: królewskim drukarzem w języku hebrajskim i łacińskim w 1539 roku, a następnie królewskim drukarzem w języku greckim w 1542 roku.
Król Francji dobrze rozumiał humanistyczny impuls do studiowania starożytnych tekstów. Estienne napisał: „Nie odmawiając nikomu dostępu do zapisów starożytnych pisarzy, które pozyskał wielkimi i prawdziwie królewskimi kosztami z Włoch i Grecji, pragnie je teraz udostępniać aby służyły wszystkim ludziom”.
Podczas pobytu we Francji Estienne przygotował i wydrukował wiele książek o tematyce lingwistycznej: grecki elementarz, słownik łacińsko-francuski oraz Thesaurus linguæ latinæ. Rozpoczął również pracę nad ważnym Thesaurus linguæ graecæ, który miał służyć jako standard greckiej – a zatem biblijnej – leksykografii co najmniej do XIX wieku.
Powrót do źródeł
Podobnie jak w przypadku wielu uczonych z czasów reformacji, zamiłowanie Estienne’a do starożytnej literatury klasycznej szło w parze z uwagą skupioną na Biblii, zarówno w łacińskim przekładzie Wulgaty, jak i jej oryginalnych wersjach hebrajskiej i greckiej. Dwukrotnie wydrukował hebrajski Stary Testament, a jego wielokrotne wydania greckiego Nowego Testamentu były bardzo wpływowe i potrzebne dla dorobku teologicznego Reformacji.
To Estienne stworzył najlepszy i ostateczny system podziału i numeracji wersetów, który dziś mają nasze Biblie. Słynna Editio Regia z 1550 roku to arcydzieło wiedzy, kunsztu i umiejętności technicznych – pierwszy grecki Nowy Testament, który zawierał zestaw analityczny pokazujący wariantowe wersje, które Estienne znalazł w piętnastu manuskryptach, z którymi się zapoznał. To właśnie to wydanie, ze wspaniałymi greckimi literami skrojonymi przez Claude’a Garamonda, stało się podstawą anglojęzycznej Biblii Genewskiej, a także studium Pisma Świętego przez kolejne stulecia.
Do 1550 r. Estienne wydrukował w Paryżu wiele wydań łacińskiej Biblii Wulgaty, ale jego wiedza prowadziła go „w dwóch kierunkach” od kościelnie autoryzowanego tekstu: wstecz, „za tłumaczeniem do oryginalnych tekstów” i do przodu, do pełniejszych i dokładniejszych wyjaśnień w swoich tekstach dla „zwykłego odbiorcy”, które „z trudem mogłyby uniknąć ingerencji w domenę egzegezy”.
W wydaniu z 1545 r. zawarł zarówno zestaw nieautoryzowanych notatek marginalnych, które omawiały zasadność interpretowania oryginalnych tekstów przez Wulgatę, jak i własne tłumaczenia tekstów greckich i hebrajskich w nowej łacińskiej wersji równoległej do Wulgaty. Publikacja ta ostatecznie doprowadziła do posądzenia Estienne’a o herezję i „poglądy luterańskie”, a także do jego ucieczki z Paryża do Genewy w 1550 roku.
Genewski wydawca
W Genewie, otwarcie wspierając ruch protestancki, Estienne założył swoją drukarnię i stał się drukarzem par excellence reformacyjnej myśli. Jego francuska Biblia z 1553 r. nadal kontynuowała reformacyjny nacisk na laickie czytanie Pisma Świętego w językach narodowych, a jego wydania Instytutów i Komentarzy Kalwina, wraz z innymi pismami protestanckimi, służyły rosnącemu ruchowi w jego dążeniu do klarownego słuchania i kierowania się Pismem Świętym.
Wydanie Instytutów z 1559 r. było „najbardziej wszechstronnym podsumowaniem doktryny protestanckiej podczas reformacji” i prawdopodobnie najważniejszym tomem, który powstał w czasach reformacji, o czym świadczy jego tłumaczenie na sześć (być może siedem) innych języków do 1624 roku. Wydanie Estienne’a, łatwe w czytaniu i piękne nawet jak na dzisiejsze standardy, odegrało dużą rolę w rozwoju kościołów reformacyjnych w XVI wieku.
Autor Matt Crutchmer